ئىسلام ۋە مەدەنىيەت
(5)
ئىسلام ئاقىلانىلىقى
ئىسلام دىنى ئەقىل بىلەن نەقىل، يەنى ئەقىل بىلەن ۋەھىي ئارىسىدا زىتلىقنى ئوتتۇرىغا قويمىدى. مەسىلەن، قۇرئان كەرىم ئەقلى مۆجىزە بولۇپ ئەقىلگە تەڭلەندى، قۇرئان توغرىسىدا پىكىر يۈرگۈزۈشنى ئەقىلگە مۇتلەق ئېچىۋەتتى. قۇرئاندا ئەقىل ۋە چۈشەنچىگە بىۋاستە ئالاقىدار كەلگەن ئايەتلەر 300 دىن ئاشىدۇ.
ئىسلامدا نەقىل(قۇرئان) ئەقلى مۆجىزە. ئىسلامدا ئەقىل نەقىلنى چۈشىنىش يولى، دىننىڭ ئاساسىي، ئەقىل مەۋجۇت بولمىسا دىن مەۋجۇت بولمايدۇ. مۇتەپەككۇر ماۋرىدىنىڭ ئىپادىلىشى بويىچە :«شەرىئەتنىڭ ئاساسلىرىنى بىلىش ۋە شەرىئەتنىڭ كۆرسەتمىلىرى بۇيىچە ئەمەل قىلىشقا ئېلىپ بارىدىغان نەرسە ئەقىلدۇر، ئەقىلنىڭ پاكىتلىرى شەرىئەت ئاساسلىرىنى بىلىشنىڭ ئاساسىدۇر».
«نەقىل»نۇر بولسا، «ئەقىل»كۆزگە ئوخشايدۇ، ئەقىل بولمىسا كىشىلەر شەرىئەتنىڭ نۇرىدىن پايدىلىنالمايدىغان قارىغۇ بولۇپ قالىدۇ. ئىسلامدا قۇرئاننىڭ كۆرسەتمىسى ۋە بۇيرۇقىغا ئاساسەن تەپەككۇر قىلىش،ئانالىز قىلىش ۋە ئويلىنىش ئىنسانغا بەلگىلەنگەن بىرىنجى پەرزدۇر. پىكىر يۈرگۈزۈش ئارقىلىق ئاللاھنى تونۇغىلى بولىدۇ، دەپ قارايدۇ.
ئىسلام ئوتتۇرىغا قويغان بىرىنجى ئاساس ئەقلى پىكىر يۈرگۈزۈش، ئىسلامدا ئەقلى پىكىر يۈرگۈزۈش ساغلام ئىماننىڭ ۋاستىسى. ئىسلامدا سەھىھ نەقىل بىلەن كەسكىن ئەقلى ئۇقۇم زىتلىشىپ قالمايدۇ. ئىسلامدا ئەقىل بىلەن نەقىل ئارىسىدا توقۇنۇش يۈز بەرمەيدۇ. چۈنكى ھەر ئىككىسى ئاللاھنىڭ ئىنسانغا ئاتا قىلغان نېمىتى، ئاللاھنىڭ نېمەتلىرى بىر-بىرى بىلەن زىتلاشمايدۇ، ئەقىل نەقىلنىڭ ئاساسىي، ۋەھىينىڭ مۇمكىنلىكى ئەقىل يولى ئارقىلىق ئىسپاتلاندى.
ئىسلام دىنى ئەقىلگە خىتاب قىلىدۇ، ئەقىل ئاساسىدا مەسئۇلىيەت ئارتىدۇ. نەقىل ياكى ۋەھىي ئەقىلگە كائىنات ۋە ھايات ئىشلىرىنى كەڭرى قويۇپ بەردى، ئەقىلگە چەكلىمە قويۇۋالمىدى، بەلكى ئەركىن ئىزدىنىش ۋە يېڭىلىق يارىتىشنى تەشەببۇس قىلدى. چۈنكى ئەقلى تەپەككۇر تەرەققى قىلىشنىڭ باشلانمىسى، ئەقىل قانچە ئىلغار بولسا، قەدىر قىممىتى شۇنچە يۇقىرى بولىدۇ.
ئىمام غەزالىي:«شەرىئەت بىلەن كۇپايىلىنىپ ئەقىلدىن بىھاجەت بولغىلى بولمايدۇ، ئەقىل بىلەن كۇپايىلىنىپ شەرىئەتتىن بىھاجەت بولغىلى بولمايدۇ. چۈنكى ئەقلى بىلىملەر غىزانىڭ ئورنىدا بولسا، شەرئى بىلىملەر دورىنىڭ ئورنىدا»
«ئەقىل شەرىئەت بولمىسا ھىدايەت تاپالمايدۇ، شەرىئەت ئەقىل بولمىسا نامايان بولمايدۇ. ئەقىل ئاساس، شەرىئەت بىناغا ئوخشايدۇ»دېگەن.
دېمەك، ئىسلامنىڭ ئاقىلانىلىقى قۇرئان كەرىمنىڭ ھەر بىر ئايەتلىرىدە كۆرۈنۈپ تۇرىدىغان ئېنىق ھەقىقەت. شۇنىڭ ئۈچۈن ئاللاھ ئىسلامنىڭ مۆجىزىسىنى ئەقلى مۆجىزە قىلىپ بەلگىلىدى. مانا بۇ ئىسلامنىڭ ئەقىلنىڭ ئورنىنى يۇقىرى كۆتۈرگەنلىكىنىڭ ئىسپاتى…
(6)
تېز سۈرئەتتە ئىجادىيەت يارىتىش نېمە ئۈچۈن؟
ئىسلام دىنى يۇقىرىقى ھەقىقەتلەرگە ئىگە بولغانلىقى ئۈچۈن مەسچىتلەردە ناماز بەرپا قىلىش بىلەن بىرلىكتە، رېئال ھاياتتا تەبىئىي پەنلەردە مەدەنىيەت ۋە ئىجادىيەت بەرپا قىلالىدى. ئىسلام دىنى دىنى نۇقتىغا تايىنىپ، دىننىڭ مەقسەتلىرىنى رېئاللىققا ئايلاندۇرۇش ۋە ئاللاھنى رازى قىلىش ئۈچۈن تەبىئي پەنلەردە مەدەنىيەت، ھەزارەت ۋە ئىجادىيەت يارىتىش قاتارلىق ئالاھىدىلىككە ئىگە.
خرىستىئان دىنىنى قوبۇل قىلغان خرىستىئان دۇنياسى مەدەنىيەت يارىتىشتا 10 ئەسىر ئارقىدا قالدى. غەرب دۇنياسى خرىستىئان دىنىغا قارىشى ئىنقىلاب قوزغاپ، دىننى چۇۋۇپ تاشلاپ، ئىلمانىزىم(Secularism) ھالىتىنى شەكىللەندۈرۈپ «تەبىئەت دىنى»نى تەمسىل قىلغاندىن كېيىن مەدەنىيەت يارىتىشقا باشلىدى.
مۇشۇ ھەقىقەتلەر سەۋەبىدىن ھىجرىيە بىرىنجى ئەسىردىن تارتىپلا ئىسلامدا ئىلمىي ۋە ئىدىيىۋى ئىشلەپچىقىرىش ھەرىكىتى باشلاندى، يەنى ھىجرىيە بىرىنجى ئەسىرنىڭ يېرىمىدا ئىسلام جەمئىيىتى شەكىللىنىشكە باشلىدى، بۇ جەمئىيەت تۈرلۈك مۇھىت، خىلمۇ- خىل مەدەنىيەت ۋە ئوخشاشمىغان تىللاردىن تەركىب تاپقان ئىدى. شۇڭا ئىسلام جەمئىيىتى تۈرلۈك ئېقىم ئىگلىرىنىڭ ئۆز-ئارا ئالاقىلىشىش ۋە ئىدىيىلەرنىڭ تەسىرلىشىش مەركىزىگە ئايلاندى.
ئىسلام جەمئىيىتىدىكى مەدەنىيەت ۋە تەبىئىى پەنلەردە تېز يېڭىلىق يارىتىش ئىسلام دىنىنىڭ نەتىجىسى ئىدى. ئىسلامنىڭ بىلىم-مەرىپەتكە تۇتقان پوزىتسىيىسى پەقەت دىنىي ھايات ئۈچۈنلا بولماستىن، بەلكى ئىنسانىيەت ھاياتىنىڭ بارلىق ساھەلىرىگە قارىتا ھەرىكەتلەندۈرگۈچى ئامىل ئىدى. ئىسلامنىڭ بۇ پوزىتسىيىسى مۇسۇلمانلارنىڭ بىلىم-مەرىپەتكە كۈچلۈك ئىنتىلىشىدە ۋە ئىنسانىيەت مەرىپەتلىرىگە يېتىشتە توسالغۇلارنى ئېچىۋىتشتىكى چوڭ تۈرتكىلىك سەۋەب ئىدى. دېمەك، ئىسلامنىڭ پوزىتسىيىسى تەبىئي پەن، كائىنات بىلىملىرى ۋە ھەزارەت پەنلىرىدە تېز يېڭىلىق يارىتىشنىڭ كۈچلۈك ئامىلى ئىدى(گرمانىيلىك دوكتۇر فرانز روزنتال(Franz Rosenthal)«قەدىمى گرېك بىلىملىرىنىڭ ئىسلامدا داۋاملىشىشى» 37-بەت).
ئىلگىرىكى مىللەتلەرنىڭ مەدەنىي مىراسلىرى ھەققىدىكى ئىزدىنىش، قاراپ چىقىش ۋە ماتېرىيال توپلاش ھىجرىيە بىرىنجى ئەسىرنىڭ يېرىمىدا-مۇئاۋىيە ئىبنى سۇفيان(603-680)نىڭ دەۋرىدە باشلىنىپ بولغان(ئىبنى نەدىم:مۇندەرجىلەر،89-بەت).
تەبىئي پەنلەرنى تەرجىمە قىلىش ۋە ئىسكەندەرىيە كۈتۈپخانىسى مىراسلىرىنى تىرىلدۈرۈش چوڭ ئىسلام ھەرىكىتىگە ئايلاندى. مىلادىيە 708-يىلنىڭ باشلىرىدا ئەمىر خالىد بىن يەزىد يېڭىلاش، تەمسىل قىلىش ۋە ئىلمى ئىجادىيەت ئېلىپ بارغۇچى ئالىملارنىڭ بىرى ئىدى. خالىد بىن يەزىد مېدىتسىنا، ئاسترونومىيە ۋە خىمىيە پەنلىرىنى تەرجىمە قىلىشقا باشلىغان دەسلەپكى كىشىدۇر (مۇندەرىجىلەر: 242،244- بەتلەر).
پەيلاسوپ ئىبنى رۇشد:«ئىلگىرىكىلەردىن مەيلى بىر دىندا بولايلى ياكى باشقا دىندا بولايلى پايدىلىنىشىمىز كېرەك، ئۇلارنىڭ دېگەن سۆزلىرىگە قارايمىز، ئەگەر توغرا بولسا قوبۇل قىلىمىز، ئەگەر خاتا بولسا ئاگاھلاندۇرۇش بېرىمىز»دەپ ئىسلامنىڭ ئىلىم- پەن تارىخىدىكى مېتودىنى روشەنلەشتۈرۈپ بەرگەن.
(7)
ئاخىرقى سۆز
مانا بۇ ئىسلام دىنى، ئىسلام ئاللاھنى پاكلاشتا ئەڭ يۇقىرى پەللىگە يەتكەن تەۋھىد دىنى، ئىسلام ئىلگىرى ساماۋى كىتابلارنى تەستىقلىغۇچى ۋە ئىسلاھ قىلغۇچى دىندۇر. ئۇ قىممەت-قاراش، پاكىت، بىلىم-مەرىپەت ۋە ھۆججەت دىنىدۇر. ئۇ ئۆزى بىلەن باشقىلار ئوتتۇرىسىدا ئادىل يول تۇتىدىغان دىندۇر. ئەقىدە ۋە ئىدىيىدە تۈرلۈك بولۇشنى قوبۇل قىلىدىغان دىندۇر. ئېتىقادتا ئەركىنلىككە ئىگە دىندۇر.
ئۇ ئۈممەت، دۆلەت، ۋەتەن ۋە مەدەنىيەت يارىتالىغان بىردىنبىر دىندۇر، ئىسلامدىكى بىرلىك تۈرلۈك بولۇش ئاساسىدا شەكىللىنىدۇ. ئۇ مەرىپەت مەنبەسىدە مېتافىزىكا دۇنياسى بىلەن كۆرۈلۈپ تۇرۇۋاتقان دۇنيانى بىرلەشتۈرگەن؛ مەرىپەت يولىدا ئەقىل، نەقىل، تەجرىبە ۋە ۋىجداننى بىرلەشتۈرگەن دىندۇر. شۇڭا ئىسلامدا شەرىئەت بىلەن مەدەنىيەت، روھ بىلەن ماددا بىرلەشكەن. ھەتتاكى پەلسەپە دىيانەتلەشكەن، دىن پەلسەپىلەشكەن.
ئۇ ئىنسان، ئۈممەت، مەدەنىيەت ۋە ئىلگىرىكىلەر ياراتقان ئىلمىي مىراسلار ئۈچۈن ئومۇمىي گۈللىنىشنى ئىشقا ئاشۇرۇپ، ئىنسانىيەت ئىلمىي مىراسلىرىنى زايا بولۇپ كېتىشتىن ساقلاپ قالغان دىندۇر.
ئازادلىق ھەرىكەتلىرى مۇستەبىت ۋە زالىم ھۆكۈمرانلارنى باش ئەگدۈرگەن، كىشىلەرنىڭ ۋىجدانلىرىنى ئازات قىلغان، كىشىلەرنى ئەركىن ئېتىقاد قىلىشقا يول ئېچىپ بەرگەن دىندۇر.
مەدەنىيىتىدە ئىلاھىي ۋەھىي ئايەتلىرى بىلەن كائىنات ئايەتلىرى قېرىنداش بولغان دىندۇر. مانا بۇ ئىسلام دىنىدىن ئىبارەت.
ئابدۇراھمان كاشىغەرى
مۇناسىۋەتلىك تېمىلار
سىياسىي ھەرىكەت ۋە دەۋەت تەربىيەدىن ئايرىلغاندا
ئىسلام ۋە پاكىزلىق مەدەنىيىتى
ئىنسانىيەت ئىنتىلىۋاتقان مەدەنىيەت ئىسلام مەدەنىيىتى