(2)
ئىسلام ئادالىتى
ئاللاھ ھەر قانداق ئىشتا ئادالەتكە بۇيرۇيدۇ«ئاللاھ ھەقىقەتەن (كىشىلەر ئارىسىدا) ئادىل بولۇشقا، (جىمى خەلققە) ياخشىلىق قىلىشقا، خىش-ئەقرىبالارغا سىلە-رەھىم قىلىشقا بۇيرۇيدۇ، قەبىھ (سۆز-ھەرىكەتلەر)دىن، يامان ئىشلاردىن ۋە زۇلۇم قىلىشتىن توسىدۇ. نەسىھەتنى قوبۇل قىلسۇن دەپ، ئاللاھ سىلەرگە پەند-نەسىھەت قىلىدۇ»(نەھل سۈرىسى، 90-ئايەت). چۈنكى ئادالەت زۇلۇمنىڭ قارمۇ-قارشىسى، ئاللاھ زۇلۇمنى ئۆزىگە ۋە ئىنسانلارغا ھارام قىلغان «شۈبھىسىزكى، ئاللاھ ئىنسانلارغا قىلچە زۇلۇم قىلمايدۇ» (يۇنۇس، 44-ئايەت).
شۇنىڭ ئۈچۈن ئادالەت ئىسلام مەدەنىيىتى ۋە ئىسلام ھەزارىتىدە جارى بولۇۋاتقان روھتىن ئىبارەت. ئىسلام دىنى بىر ئىنساننىڭ ئۆزىگە زۇلۇم قىلىشنىمۇ ھارام قىلغان يەردە، باشقىلارغا زۇلۇم قىلىشنى ھارام قىلىشى ئېنىقلا گەپ.
ئىسلام ھەر قانداق مۇئامىلە ۋە ئالاقىدە ئادىل ئىش قىلىشنى پەرز قىلدى «بىرەر قەۋمگە بولغان ئۆچمەنلىكىڭلار(ئۇلارغا)ئادىل بولماسلىقىڭلارغا سەۋەب بولمىسۇن، (دۈشمىنىڭلارغا)ئادىل بولۇڭلار، بۇ(يەنى ئۇلارغا ئۆچ تۇرۇپ ئادىل بولۇشۇڭلار)تەقۋادارلىققا ئەڭ يېقىندۇر» (مائىدە، 8-ئايەت).
ئىسلام باشقىلار بىلەن ئادىل مۇئامىلە قىلىشنى ئاللاھنىڭ ئۆزگىرىپ قالمايدىغان كائىنات قانۇنىيىتى ئاساسىدا پەرز قىلدى. بىرلىك ۋە يەككە-يېگانىلىق ئاللاھنىڭ ئۆزىگە خاس سۈپەت. ئىنسان، ئىدىيە، شەرىئەت، مىللەت، مېتود، مەدەنىيەت، ھەزارەت، تىل، تۈر، رەڭ، خەلق، ئۆسۈملۈك، ھايۋان ۋە جانسىز نەرسىلەردىن تارتىپ تۈرلۈك ۋە خىلمۇ-خىل بولۇش كائىناتتىكى ئاللاھنىڭ ئۆزگەرمەس قانۇنىيىتى. ھەمكارلىق ئۈستىگە قۇرۇلغان تونۇشۇش خىلمۇ-خىل بولۇشتىكى ئالىي مەقسەتتۇر«ئى ئىنسانلار! سىلەرنى بىز ھەقىقەتەن بىر ئەر، بىر ئايالدىن، (ئادەم بىلەن ھەۋۋادىن ئىبارەت)بىر ئاتا بىر ئانىدىن ياراتتۇق، ئۆز-ئارا تونۇشۇشۇڭلار ئۈچۈن سىلەرنى نۇرغۇن مىللەت ۋە ئۇرۇق قىلدۇق، ھەقىقەتەن ئەڭ تەقۋادار بولغانلىرىڭلار ئاللاھنىڭ دەرگاھىدا ئەڭ ھۆرمەتلىك ھېسابلىنىسىلەر (يەنى كىشىلەرنىڭ بىر-بىرىدىن ئارتۇق بولۇشى نەسەب بىلەن ئەمەس، تەقۋادارلىق بىلەن بولىدۇ)،ئاللاھ ھەقىقەتەن ھەممىنى بىلگۈچىدۇر، ھەممىدىن خەۋەرداردۇر»(سۈرە ھوجۇرات، 13-ئايەت).
ئىسلام دىنى ئاسماننىڭ ئىنسان بىلەن بولغان ئالاقىسى ئارقىلىق ئارقىمۇ- ئارقا كەلگەن پەيغەمبەرلەر، كىتابلار ۋە شەرىئەتلەرنى ئېتىراپ قىلىپلا قالماستىن، بەلكى يەنە ساماۋى شەرىئەتلەرنىڭ تۈرلۈك بولىشىنى ئاللاھنىڭ بىر دىنى ئىچىدىكى پەرقلىق بولۇشى دەپ قارار قىلغاندا «باشقىلار»نى «ئۆزى»نىڭ بىر قىسمى دەپ بەلگىلىگەن. ئاللاھ بەلگىلىگەن دىن بىر، شەرىئەت ئوخشىمايدۇ. پەيغەمبەرلەرنىڭ ھەممىسى قېرىنداش، شەرىئەتلىرى تۈرلۈك، دىنى بىر.
مۇشۇ ھەقىقەت سەۋەبىدىن ئىسلام ئادالىتى دائىم «باشقىلار»غا تەۋە تۈرلۈك ئېقىم، مەزھەب ۋە تائىپىلەرنى پەرقلەندۈرۈپ قاراپ، ئومۇملاشتۇرۇشتا زۇلۇم بولۇپ قالماسلىقى ئۈچۈن ھەممىسىنى بىر چالمىدا ھەيدىمەيدۇ ۋە بىر سېۋەتكە سالمايدۇ. شۇنىڭ ئۈچۈن ئەھلى كىتاب توغرىلىق توختالغاندا «ئۇلارنىڭ كۆپىنچىسى» ۋە «ئۇلاردىن بىر بۆلىكى»دېگەن سۆزنى كەلتۈرگەن «ھەممىسى ئوخشاش ئەمەس»(ئال ئىمران،113-ئايەت). «ئەھلى كىتاب ئىچىدىكى نۇرغۇن كىشىلەر ئۆزلىرىگە ھەقىقەت (يەنى دىنىڭلارنىڭ ھەقلىقى) ئاشكارا بولغاندىن كېيىن، ھەسەت قىلىش يۈزىسىدىن سىلەرنى ئىمانىڭلاردىن قايتۇرۇپ كاپىر قىلىشنى ئارزۇ قىلىدۇ. ئاللاھنىڭ ئەمرى كەلگەنگە قەدەر(يەنى ئاللاھ سىلەرگە ئۇلار بىلەن ئۇرۇش قىلىشقا رۇخسەت قىلغۇچە) ئۇلارنى ئەپۇ قىلىڭلار ۋە كەچۈرۈڭلار. ئاللاھ ھەقىقەتەن ھەر نەرسىگە قادىردۇر»(بەقەرە سۈرىسى، 109-ئايەت). ئۇلار بىردەك بولمىغانلىقى ئۈچۈن ئاللاھنىڭ دەرگاھىدىكى جازاسىمۇ ئوخشاش بولمايدۇ.
مۇسۇلمانلار باشقا ئېقىمدىكىلەرنىڭ ھەممىسىنى ئورتاق تەۋھىد كەلىمىسىگە چاقىرىدۇ«ئى ئەھلى كىتاب! (يەنى يەھۇدىيلار ۋە ناسارالار) پەقەت ئاللاھقىلا ئىبادەت قىلىش، ئاللاھقا ھېچنەرسىنى شېرىك كەلتۈرمەسلىك، ئاللاھنى قويۇپ بىر- بىرىمىزنى ئىلاھ قىلىۋالماسلىقتەك ھەممىمىزگە ئورتاق بولغان بىر سۆزگە (يەنى بىر خىل ئەقىدىگە) ئەمەل قىلايلى»دېگىن، ئەگەر ئۇلار يۈز ئۆرۈسە (يەنى بۇنى قوبۇل قىلمىسا):«(ئى يەھۇدىيلار ۋە ناسارالار جامائەسى!) بىزنىڭ مۇسۇلمان ئىكەنلىكىمىزگە گۇۋاھ بولۇڭلار»(ئال ئىمران سۈرىسى، 64-ئايەت). ئورتاق سۆز: تەۋھىد، غەيبكە ئىشىنىش ۋە ياخشى ئەمەللەرنى قىلىشتىن ئىبارەت ئىماننىڭ ئاساسىدۇر.
مۇشۇ ئىسلام ئادالىتى سەۋەبىدىن قۇرئان كەرىم ئەھلى كىتابلاردىكى «بۇرۇلۇش ۋە ئۆزگەرتىشكە» ئومۇمىي بىردەك ھۆكۈم چىقارمىدىغان. دېمەك، ئىسلام باشقا ئېقىمدىكىلەرگە ئادالەت بىلەن مۇئامىلە قىلىشتا يۇقىرى پەللىگە يەتكەن.
(3)
ئىسلامنىڭ كەڭ قورساقلىقى
ئىسلامدىكى ئىمان ئېيتىش كەسكىن ئىشەنچ دەرىجىسىگە يەتكەن قەلبى تەستىقلاش بولغانلىقى ئۈچۈن، مەجبۇرلاش ئاساسىدا بۇ خىل ئىشەنچكە يېتىش مۇمكىن ئەمەس. شۇنىڭ ئۈچۈن قۇرئان كەرىم بۇ توغرىدا كەسكىن پرىنسىپال قائىدە بېكىتىپ:«دىندا مەجبۇرلاشقا بولمايدۇ، ھەقىقەت بىلەن ئازغۇنلۇق ھەممەيلەنگە ئېنىق ئايرىلدى»دېگەن(بەقەرە سۈرىسى، 256- ئايەت).
شۇنىڭ ئۈچۈن ئىسلامنىڭ قەلبكە كىرىش يولى ھېكمەت ۋە چىرايلىق ئۇسۇلدا دەۋەت ئېلىپ بېرىش دەپ قارالدى. كىم ئىمان كەلتۈرسە مۇسۇلمان دەپ قارىلىدۇ، كىم يۈز ئۆرۈسە، يەنى ئىمان ئېيتمىسا:«سىلەرنىڭ دىنىڭلار ئۆزۈڭلار ئۈچۈن، مېنىڭ دىنىممۇ ئۆزۈم ئۈچۈن»(كافىرۇن، 6-ئايەت)، «ھەقىقەت پەرۋەردىگارىڭلار تەرىپىدىن كەلدى، خالىغان ئادەم ئىمان ئېيتسۇن، خالىغان ئادەم كاپىر بولسۇن» (كەھف، 29-ئايەت) دەپ ئۇلارغا قارىتا كۆرسەتمە بەلگىلەندى، كاپىر بولغان ئادەمنىڭ ھېساباتىنى ئاللاھ قىيامەت كۈنى ئۆزى بىر تەرەپ قىلىدۇ. بىراق دۇنيا ھاياتىدا، ئىسلام دىيارىدا ۋەتەنداش بولۇپ ياشايدىكەن، «مۇسۇلمانلارغا نېمە مەنپەئەت كەلسە مۇسۇلمانلار بىلەن تەڭ بەھرىمەن بولىدۇ، قانداق زىيان كەلسە تەڭ كۆتۈرۈشۈپ بېرىدۇ».
مۇشۇ ھەقىقەت بىلەن ئىسلام دىنى تىنچ ئۇسۇل بىلەن تارقالغان، مۇتلەق كۆپ ساندىكى ئىسلام ئەللىرى تىنچ دەۋەت ئۇسۇلى ئارقىلىق ئىسلام دىنىغا كىرگەن. ئىسلامدا يۈز بەرگەن ئۇرۇشلارنىڭ مەقسىتى ئېتىقاد ئەركىنلىكى، ۋىجدان ئەركىنلىكى ۋە مۇسۇلمانلار ياشايدىغان ۋەتەن ئەركىنلىكىنى مۇداپىئە قىلىش ئۈچۈن بولغان ئۇرۇشلاردىن ئىبارەت. رەسۇلۇللاھنىڭ دەۋرىدە يۈز بەرگەن ئۇرۇشلارنىڭ ھەممىسى ئۆزىنى قوغداش ئۇرۇشىدىن ئىبارەت:«(ئۇلار) پەقەت پەرۋەردىگارىمىز ئاللاھ دېگەنلىكلىرى ئۈچۈنلا ئۆز يۇرتلىرىدىن ناھەق ھەيدەپ چىقىرىلدى، ئەگەر ئاللاھ ئىنسانلارنى بىر-بىرىگە قارشىلىق كۆرسەتكۈزمىگەن بولسا، راھىبلارنىڭ ئىبادەتخانىلىرى، چېركاۋلار، يەھۇدىيلارنىڭ ئىبادەتخانىلىرى ۋە ئاللاھنىڭ نامى كۆپ يادلىنىدىغان مەسچىتلەر ئەلۋەتتە ۋەيران قىلىناتتى، كىمكى ئاللاھنىڭ دىنىغا ياردەم بېرىدىكەن، ئەلۋەتتە ئاللاھ ئۇنىڭغا ياردەم بېرىدۇ، ئاللاھ ئەلۋەتتە كۈچلۈكتۇر، غالىبتۇر»(ھەج سۈرىسى، 39، 40-ئايەت)
«(كۇففارلاردىن)سىلەر بىلەن ئۇرۇش قىلمىغان ۋە سىلەرنى يۇرتۇڭلاردىن ھەيدەپ چىقارمىغانلارغا كەلسەك، ئاللاھ ئۇلارغا ياخشىلىق قىلىشىڭلاردىن، ئۇلارغا ئادىل بولۇشۇڭلاردىن سىلەرنى توسمايدۇ، شۈبھىسىزكى، ئاللاھ ئادىللارنى دوست تۇتىدۇ. ئاللاھ دىن ئۈچۈن سىلەر بىلەن ئۇرۇشقان، سىلەرنى يۇرتۇڭلاردىن ھەيدەپ چىقارغان ۋە سىلەرنى ھەيدەپ چىقىرىشقا ياردەملەشكەنلەرنى دوست تۇتۇشۇڭلاردىن سىلەرنى توسىدۇ، كىمكى ئۇلارنى دوست تۇتىدىكەن، ئۇلار زالىملاردۇر»مۇمتەھىنە، 7-9-ئايەت).
ئىسلام دىنىدا باشقىلارنى دىنغا كىرگۈزۈش ئۈچۈن «دىنى ئۇرۇش» دەيدىغان ئۇرۇش مەۋجۇد ئەمەس. رەسۇلۇللاھنىڭ دەۋرىدە 10 يىل ئىچىدە كاپىر ۋە مۇسۇلمانلاردىن ئۆلگەن ئادەملەرنىڭ سانى 386ئادەم، مۇسۇلمانلاردىن 183 ئادەم شېھىت بولغان، كاپىرلادىن 203 ئادەم ئۆلگەن.
خرىستىئان دىنى ئىچىدىكى كاتولىك بىلەن پىروتىستانت مەزھىبى ئارىسىدا يۈز بەرگەن «دىنى ئۇرۇش»تا قوربان بولغانلارنىڭ سانى فرانسىيلىك «ۋولتېر» Voltarire (1694-1778م)نىڭ سىتاتىستىكىسىغا ئاساسەنلانغاندا 10 مىليونغا يەتكەن. يەنى ئوتتۇرا ياۋرۇپا خەلقىنىڭ %40 ئىككى ئەسىر داۋاملاشقان دىنى ئۇرۇشتا ھالاك بولغان.
ھىجرىيە بىرىنجى ئەسىردە يۈز بەرگەن ئىسلام تارىخىدىكى ئۇرۇشلارنىڭ ھەممىسى شەرقنى سىياسىي، ھەزارەت، دىنى ۋە مەدەنىيەت جەھەتتىن ئەزگەن رىم ۋە پارىس ئىمپېرىيىسىنىڭ مۇستەملىكە كۈچلىرىگە قارىشى ئېلىپ بېرىلغان جەڭلەردىن ئىبارەت. ئىسلام تارىخىدا دىنغا مەجبۇرلاش ئۈچۈن ئۇرۇش يۈز بەرگەن ئەمەس.
ئىسلام قوشۇنى بىلەن ئازات قىلىنغان ئەللەر قوشۇنى ئارىسىدا بىرەر قېتىممۇ ئۇرۇش يۈز بېرىپ باقمىدى، بەلكى ئازات قىلىنغان ئەللەر قوشۇنى ئۆزىنىڭ بۇرۇنقى دىنىدا كاپىر تۇرۇقلۇق ئىسلام قوشۇنى بىلەن بىرگە ئۇرۇشقا قاتناشقان. چۈنكى ئۇلار ئىسلام قوشۇنى بىلەن بىرگە ئۇرۇشقا قاتنىشىشنى ئۆزلىرىنىڭ ۋەتەنلىرىنى رىم ئىمپېرىيىسىنىڭ مۇستەملىكىسىدىن قۇتۇلدۇرۇش، ۋىجدانى ۋە ئەقىدىسىنى دىنى ۋە ھەزارەت جەھەتتىن ئېزىلىشتىن ئازات قىلىش دەپ قارىغان، شۇنداقلا بۇنى رىم مۇستەبىت كۈچلىرىگە ئىلاھى جازا ۋە ئۆزلىرىگە نىسبەتەن مۇسۇلمانلارنىڭ قولى ئارقىلىق ياردەم بېرىلگەن ئىلاھى قۇتقۇزۇش دەپ قارىغان.
مىسىرغا كىرگەن ئىسلام قوشۇنىنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرگەن مسىىرلىق خرىستىئان پاپاسى»يۇھەننا نىيقۇسى» بۇ ھەقىقەتكە مۇنداق گۇۋاھلىق بەرگەن: «ھەقىقەتنى قوغداپ، ئالەمنى تاشلاپ قويمىغان ۋە زالىملارغا رەھىم قىلمىغان ئاللاھ، ئەرەب مۇسۇلمانلارنىڭ قولى ئارقىلىق مۇستەبىت كۈچلەرگە زەربە بەردى، ئاندىن مۇسۇلمانلار مىسىرنىڭ ھەممە شەھەرلىرىنى ئۇلاردىن ئازات قىلدى. ھىرەقىل (610-641م) مىسىردىكى مەغلۇبىيىتى سەۋەبىدىن غەمگە چۆمۈپ، كېسەل بولۇپ ھالاك بولدى.. مۇسۇلمانلار قوشۇنىنىڭ قوماندانى ئەمىر بىن ئاس كۈندىن-كۈنگە كۈچىيىشكە باشلىدى، بەلگىلىگەن باجنى ئالدى، لېكىن چېركاۋنىڭ مال-مۈلكىدىن بىرەر نەرسىنى ئالمىدى، بۇلاڭ-تالاڭ قىلمىدى، ئۆمرىنىڭ ئاخىرغىچە چېركاۋلارنى قوغداپ بەردى» (د.ئۆمەر سابىر جىلىل: مىسىر تارىخى، 201-بەت).
پوپ مىخائىل سىريانىمۇ گۇۋاھلىق بېرىپ مۇنداق دېگەن:«رىم ئېمپېراتۇرلىقى چېركاۋلىرىمىزنىڭ ئاشكارا پائالىيەت قىلىشىغا رۇخسەت قىلمىدى، چېركاۋنىڭ بۇلاڭ-تالاڭ قىلىنغان مال-مۈلۈكلىرى توغرىسىدىكى شىكايەتلەرگە قۇلاق سېلىپ قويمىدى. شۇنىڭ ئۈچۈن پەرۋەردىگار رىملىقلاردىن ئىنتىقام ئالدى. رىملىقلار چېركاۋلىرىمىزنى رەھىمسىزلەرچە بۇلىغان ئىدى، بىزگە تۆھمەت قىلىپ تۈرلۈك قالپاقلارنى كىيدۈرگەن ئىدى. جەنۇب تەرەپتىن ئەرەب مۇسۇلمانلار بىزنى رىم ئىمپېرىيىسىدىن قۇتۇلدۇرۇش ئۈچۈن كەلدى، ئەرەب مۇسۇلمانلار بىزگە ئەقىدە ئەركىنلىكىمىزنى بەردى، بىز تىنچ ئامان ياشىدۇق» (د.سەبرى سەلىم: بىزانتىن دەۋرىدىكى مىسىر تارىخى، 62- بەت).
دېمەك، ئىسلام ئازادلىق ھەرىكەتلىرى شەرق ئەللىرىنى رىم ئىمپېرىيىسىنىڭ مۇستەملىكىسى، قۇللۇق تۈزۈمى ۋە بوزەك قىلىشىدىن، شۇنداقلا شەرق خرسىتىئانلىرىنى ھەم رىملىقلارنىڭ بوزەك قىلىشىدىن قۇتۇلدۇرۇش ئۈچۈن ئىدى. ئىسلام ئازادلىق ھەرىكىتى زېمىننى ۋە كىشىلەرنىڭ ۋىجدانىنى ئازات قىلىپ، تولۇق دىنى ئېتىقاد ئەركىنلىكىنى بەرگەن.
مۇناسىۋەتلىك تېمىلار
سىياسىي ھەرىكەت ۋە دەۋەت تەربىيەدىن ئايرىلغاندا
ئىسلام ۋە پاكىزلىق مەدەنىيىتى
ئىنسانىيەت ئىنتىلىۋاتقان مەدەنىيەت ئىسلام مەدەنىيىتى